Uso: es átono y el acento prosódico recae sobre el término que le sigue (pronunciación: che, átono).
Ejemplos:
Pe kuñakarai niko chesy. — Esa señora es mi madre.
che ru, karai Antonio Gonzalez: chesy, Maria Brítez, ha che, Mario Gonzalez Brítez. — Mi padre, don Antonio Gonzalez; mi madre, Maria Brítez, y yo, Mario Gonzalez Britez.
«Ani che kutu kysépe, ko hierro hasyeteiva chekutúna nde mborayhúpe, ko che rohayhueteiva.» — No me claves con daga, ya que el hierro duele tanto Clávame con tu amor, dado que te amo tanto. (letra de la canción "Lucerito Alba", anónimo popular, polka)
Uso: cópula atributiva, átona, equivalente a los verbos copulativos españoles "ser" o "estar"; primera persona singular - en las oraciones atributivas cualitativas (aquellas cuyo atributo es un adjetivo o equivalente).
Ejemplos:
che piru — soy flaco
che kane'o — estoy cansado
«che Tarovaite, apáy roheka ha ndo rotopái» — Estoy completamente loco; (pues) Me despierto buscándote y no te encuentro (letra de una de las más celebres guaranias, canción popular).